Olerki Tailerra
Bizitzaren miraria
Urriaren 19an
JUANKAR LOPEZ-MUGARTZAREN KRONIKA
HATSAREN POESIAREN OLERKI TAILERRA BIZITZAREN MIRARIAZ
Larraldera iritsi nintzenerako Auxtin zain zegoen. Lauaxeta ere hantxe zegoen izpirituan sutondoan, balizko su-iskiluz armaturiko pelotoi bati begira, eta egun batez, gutxienez, gurekin oroitzapenak partekatzeko asmoz.
Hantxe bildu ginen hirurok. Auxtin eta biok hezur-haragitan, bestea, izpirituan. “Bizitzaren miraria bizitza bera dela” esan nuen nik, ixilunea hautsiz; “fisikoki elkarrekin egotea ezinbestekoa dela” erantzun zuen Auxtinek, eta Lauaxetak suari beti beha baietz esan zuen buruarekin.
Horretan ginelarik, txindor bat pausatu zen leihoan eta bere txintak aditu ziren sukaldean, une berean Ainara agertu zen atarian; berarekin eta Lauaxetarekin bost ginen, zenbaki ona olerki lantegian aritzeko. Baina poesiari bere tartea egin baino lehenago, eta Hatsaren Poesiaren atelierra denez gero, hatsa eta arnasa hartu behar da, aire librean, Larraldearen inguruetako aire garbian. Eta mendi aldera joatea erabaki genuen, Lauaxetaren izpiritua gogoan izanik, eta sua itzali gabe, mendi aldera abiatu ginen guztiok, mendien eta toki-izenen mirariaz gozatzeko.
Mendia eta basoa. Mendian ibilki ginelarik, Bizkartzun aldera, inguruko mendietara beha, Larhun ikusi genuen gure aurrean, bere bizkar handia eta sendoa, bere mendi gaina, eta nire burmuin elebidunak ekarri zidan burura gaztelaniaz erabiltzen den sierra kontzeptua mendilerro bezala itzuli ohi dela, nahiz eta gure etxean, Sakanan adibidez, hori batere zuzena ez izan. Urbasa eta Aralar esaten dugu euskaraz, baina erdaraz Sierra de Urbasa eta Sierra de Aralar. Mendi horiek euskaraz deitzeko ez dut inoiz ere entzun Urbasako edo Aralarko Mendilerroa, baizik eta Urbasa eta Aralar. Abizenik gabe. Mendizerrarik gabe eta mendilerrorik gabe ere. Horretaz aritu ginen mendian gora gindoazelarik, poliki ibiliz belaunak pixka ahul baititut, eta Auxtinek beti nitaz arduratzen arazoren bat baldin banuen esateko. Une hartan Alvaro Mundiñano nire koinatua eta Hatsakide zenaren mintzoaz oroitu nintzen, berak beti esaten zuen mendia zela goiko partea, nolabait esateko, zuhaitzak bukatzen diren altueratik gora, erdaraz “sierra” deitzen dutena “mendia” litzateke, eta zuhaitzen arteako gunea “basoa” da, gaztelaniaz tokian tokiko izena ematen zaiola, gurean, Altsasun, “monte” deitzen diogu horri, “el monte cerra(d)o” deitzen duguna, euskara “baso sarria” zen, gaztelaniaz “espeso”, hau da “cerrado”, sasiz betea. Erronkaribarren eta beste leku askotan, “oihana” ibiltzen dute gure “basoa” adierazteko, kasu honetan, zuhaitz bereko basoak direnean; esaterako, pinuen oihanak Erronkarin edo Iratiko Oihana, pagoen oihana baita. Honetaz aritu ginen mendian gora joaten ginen bitartean.
Ziburu eta Burgietsamendia. Bizkartzunetik Auxtinek prestatutako sorpresa ikusi genuen: Azkaine gure oinetara, itsasoa aurrean, Ziburuko herria itsasaldean, Ziburuko kabaleentzako lurrak mendi aldean... bitxia, Ziburuko mendia eta Ziburuko herria ez daude bat eginik, bi zatitan baizik, tartean beste herri batzuen lurrak daude tartekaturik, haien artean Azkainekoak. Honek berriro zenbait burutazio izan ziren perpausa, haien artean, Erronkaribarko egoerarekin alderaketa. Berriz ere Sakana, berriz ere Erronkari, nire amaren sorlekua bata, nire tesiko ikerketa eremua bestea. Eta, halaxe, selfiak egin ondoren hizketan aritu ginen Ziburuko adibideaz eta esan nien Burgiko egoera ekatzen zidala gogora. Burgi herria Erronkariko herririk hegoaldekoena dea eta bortuetatik urrutien dagoena; hala eta guztiz ere bere bazkalekuak baditu bortuetan, Larrañeko eta Santa Graziko mugeta, hantxe Uztarrozeko lurretan Burgietsamendia baitago, alegia, Burgiko etxe-mendia edo erromantzez “vedado casalenco” deitzen zutena, hantxe soilik Burgiko kabaleek bazkatzeko eskubidea baitzuten.
Bizkartzundik Arranomendi ikusten da. Bizkartzunen geundela, Euskal Herriko bihotzean sentitu ginen, Euskal Herriaren erdi-erdian, erdigunean, gailurrik gorenean, mendi gorenez inguratuta. Bixta ederra zegoen, itsasoaren aldetik, Jaizkibeletik Baionaraino euskal kostaldea. Ezin ederragoa. Mendi aldean, Santa Barbara, gure aurrean, Esnaur. Bizkartzungo tontorrean bertan inguruko mendien izenak adierazten dituzten bi kartel daude. Ederrak. Horiei esker jakin badakigu hegoalderantz, Atxuria, Alkurrunz, Auza eta Gorramendi daudela. Pixka bat ekialderago Zuhalmendi ikusten da, bai eta Iparla ere. Bixta ederra, benetan. Han ez da paisaiaren miraria bukatzen, oraindik ekialderantz Gorospil, Artamendi eta Mondarrain… Mondarrain? Txindorrak hegan egiteari utzi, txintak ixildu eta protesta egiten du, gaizki dagoen izena baita. Bera xoriñoa izanik bera bezalako hegazti guztien izen ona defendatu behar duela uste du: izan ere, hori Arranomendi baita, eta arranoei begirune behar zaie, beren hegalaldiak errespetatu behar dira, beren izena zaindu eta beren mendiak, bereak direla aipatu, bestela miraria desegiten da, hauts bilakatzen da. Bai, mendia Arranomendi da, arranoena, baina, sobera pentsatu gabe, ez gaiztoki jakina, baten batek jatorrizko izena hartu eta berak nahi zuen izena jarri zion Mondarrain (frantsesez honela ahoskatuta: [mɔ̃daʁɛ̃]), maliziarik gabe, baina euskarari mina egin zion. Hala eta guztiz ere, bizitzaren mirariari esker, arranoek barkatu zioten eta egun, izen bakar baten ordez, bi izen ditu mendiak.
Hiru Erregeen Mahaia. Ekialdean, Baigura eta Ursuia ikusten ziren, eta ekialderago bixta galtzen zen… hor nonbait, mendien atzean, ikusten ez zen lekuan, mendiek izkutatuta, Orhi eta Euskal Herriko mendirik altuena egon behar ziren. Eta hantxe izan zen orduan mintzagaia, Bizkartzunen gailurrean, zein zen Euskal Herriko mendirik altuena, Larrun ez baitzen. Hantxe, mendiz inguraturik, Azkaine epailetzat hartuta eta bigarren kartelean aipatzen ziren mendi gorenak abokatutzat hartuta (Xoldoko Gaina, Aiako Harria, Manddale eta Ziburumendi -Larrunek eta Esnaurrek ez zuten fiskalaren papera egin nahi izan-, eta, bide batez, nola deitzen da Aiako Harrietako hiru tontorretako gailur bakoitza?), hantxe hasi zen auzi gorena: erabakia, Auñamendi ez da Euskal Herriko mendirik altuena, bere tontorra Aspe Ibarrean dagoelako, Leskun eta Léès-Athas Aldean. Zati handi bat Nafarroa Garaian dagoen arren (Anielarra eta Aniebarkandia edo Añimerkandia), Zuberoako mugetan dagoen arren, Sorginen eta Ahüñeren mendia den arren, tontorra Biarnon dago. Hor bukatzen da eztabaida, mendiaren gailurra gaskoina da eta hori onartu behar da. Baina, ez negarrik egin, handik hurbil Hiru Erregeen Mahaia dago eta horrek poztu beharko liguke euskaldunak garen aldetik, guk ere, beste herri ainitzek bezala, mendi goren bat dugulako zerua ikutzen duena. Dena dela, errepublikarrak garen neurrian errege bat nahikoa ez bada, hiru izatea, beharbada, gehiegikeria handia da, eta hobe da errege-erreginik gabe bizitzea. Erdi Aroan onargarria bazen ere, Nafarroak bere errege-erreginak izatea ohikoa zen arren, XXI. mendean errepublika da askoz ere ederragoa. Eta, hori dela eta, toponimoaren kariaz beste irakaspen bat jakin ahal izan genuen irakaslearen ahotik: mendi hori ez zela honela deitzen, “Pueyo de Nay”, hau da, “de Anai, Anaie edo Ania” baizik. Izan ere, irakasleak bere tesian dokumentatu zuen XVI. mendeko agiri batean. Orduan, nondik sortu zen “Hiru Erregeen Mahaia” izena? Ba, hauxe da erantzuna: Frantziaren eta Espainiaren arteko mugen Hitzarmenetik hartutako toponimo frantsez baten itzulpena da: La Table des Trois Rois. Baina izen hori bera ere traketsa da, beste baten itzulpena da, argi eta garbi. Irakasleak berriz ere bere tesian dioenez, eta Wikipedian jaso dutenez, berriz ere, iturria aipatu gabe, ez gaiztoki jakina, sobera pentsatu gabe, izen horren azpian izen gaskoin bat egon beharko du, honen antzekoa Era Tabla d’ets Tros Roios, erran nahi baita, Zati Gorrietako Taula, “taula” izanik leku bat mendian, gutxi gorabehera laukizuzena dena, eta bertan kabaleak eraman daitezke bazkatzera. Bestalde, alde horretako lurra, Larra deitzen dena, hainbat zati edo trozotan banatuta dago: Larreria, Budogia, Leizerola, Lapazarra, Añelarra, etab. Horietako bat, zati gorri bat, hau da, belar gutxi edo bat ere belarrik ez duen zati bat (gorri hitzak kolorea adierazteaz gainera, harri edo lur hutsa dela adieraz baitezake), horietako bat diot, Pueyo de Nay edo Anaieko Puiuko lurra da. Eta hau jakin ondoren, hasi ginen jeisten Larraldera aldera.
Lur hau basurde libroena da eta izanen da betiko. Mendian behera gindoazela borda polit bat ikusi genuen, baserri bat zen mendiko mazel batean kokatuta, balkoi ederra zuen, egurrezkoa, eta Auxtinek erakutsi zigun bezala harria ezin sendoagoa eta politagoa zen, mila koloreekin, irudi ezberdinak islatzen zituztenak, jaspeztuak, zerrenda ilunagoekin, argiekin, zerrodunak, kolore bakarrekoak… Harria, naturaren beste miraria, etxeak egiteko hain beharrezkoa duguna, baina bide ertzean botata, ahaztuta eta zanpatuta kausitzen duguna. Eta halako batean, bide ertzeko harria zanpatuz, zaratarik handiena eginez eta motorra hautsi behar zuela zirudielarik, ehiztari bat agertu zen bidean gora bere 4 x 4 autoa gidatuz. Lokatzak bere bidea zailtzen zuen, mendiak bere basurdeak zaindu nahi zituen, babestu nolabait, gurpilak labantzen ziren lohian, harri txintxarrak txinpartak bezala jauzika ziren, albo batera egin genuen ehiztaria, bere autoa eta atzean zeraman basurde hildakoentzako kutxa iragan zitezen. Ehiztariak basurdeak hil ditzake, baina mendi hau basurdeena da, bestea arranoena den bezala, eta bizitzaren mirariari esker, hildako basurdeen ondorengoek berriro ere birpopulatu dituzte. Eta honela segitu genuen Larraldera iritsi arte, tartean geldialditxo bat eginik Mendiondoko iturrian, hango ur fresko bezain gardena edateko eta hango leku zoragarriaz gozatzeko, Sarak leizeez gainera, hamaika leku eder baititu.
Eric, Maialen eta Graxi, Larraldeko atarian zain. Menditik etorri ginenerako, bazkalordua iragana zen, baina bazkaldu gabe geunden. Zain zeudenak, gose. Sukaldera sartu ginen berehalaxe eta hasi ginen norberak ekarritakoa partekatzen. Eric-ek ezin ardo gozoagoko botila, Gers aldekoa, Paue ondokoa, ireki, partekatu eta zerbitzatu zigun, ardo goxoa, fruta gustukoa, bizitzaren mirariaren zaporeduna. Nik Txantxigorri Opilak, “tortak”, partekatu nituen, eta olerkarien gustukoak izan ziren, ez soilik beren gozotasunagatik, baizik eta beren izenagatik ere, olerkariak hizkuntzaz eta lexikoaz arduratzen baitira. Osagaien inguruan ere mintzatu ginen, eta txerri-gantza izan zen mintzagai, hori baita opilaren osagai nagusia, arraultzekin, anisarekin, azukrea, irina eta kanelarekin batera. Ilarrak ere izan ziren mintzagai, biribilak, eta Graxik esan zigun bere etxean etxilarrak deitzen zirela, eta hitza ikasi nuen eta halaxe segitu genuen solas egiten eta senidetasun giroan bazkaltzen, sutondoaren ondoan sua zaintzen zegoen Lauaxetaren begirada eta babespean.
Azken oyua. Bazkaria bukatu ondoren, Lauaxeta aulkitik altxatu zen eta guregana hurbildu zen amodioz beterik. Bazekien, ongi jakin ere, bera su-iskiluz fusilatua izan zen arren, gure bihotzetan bizirik dagoela. Ez dugula ahaztu, ez ahaztuko, eta gurekin egon nahi zuen, euskal olerkariak biltzen diren lekuan, hantxe baitago bera, bizitzaren mirarian eta poesiaren indarrean sinesten baitu. Orduan, Gasteizko ziega kirastu batean idatzitako bere azken olerkia, bere azken oihua, helarazi zigun, guk ere bizitzaren mirarian sinets genezan. Hona hemen:
Anogeia, Gernika, Gaza. Kretako herria gogoan izanik, hirutan suntsitua eta hirutan berpiztua izan zen herria gogoan izanik, gure izpirituetara Gernikaren oroitzapena etorri zen, Jugoslavia zaharreko Srebrenica, eta gure begien aurrean gertatzen ari den genozidioa Gaza aldean. Anogeia bezala, Gernika berpiztu da, Srebrenica berpiztu da. Hil zirenak, erailak izan zirenak, Lauaxeta bezala, gure bihotzetan bizi dira. Haien herriak, berriz, ezin izan zituzten hil, bizirik diraute, berpiztu dira. Bizitzaren mirarian sinesten dugu, jakin badakigu gauza bera gertatuko dela Gazan, berpiztuko baita, zalantzarik gabe, erasoak amaitzen diren egun donean.
Lauaxeta, ama lurraren martiria. Poetaren exekuzioaren su-hots burrunbak oraindik entzuten zirelarik, kartzelako apaizak hauxe idatzi zuen bere kaierrean: “Goiztiriko bost t’erdietan izan zen. Lasai, goxotasun baketsuan espetxe orduetako gelditasunean iragan ondoren, “Josu, bizitza, Josu, bakarra” ahopeka esaten zuelarik, pelotoiaren aurrera joan zen beldurrik gabe. Urrats sendoz. Hormaren aurrean kokatu zen, irmo, tinko, soldaduei begira. Eta ixtant batean, bere masa entzefalikoaz lurra ihaurri zuten su-iskiludun kristauek”.
Bizitzaren miraria. Honela mintzatu zitzaigun Lauaxeta: “Nireganako oroitze maitagarria zinez estimatzen dizuedan arren, mesedez, albo batera utzi, eta, olerkari argi horiek, eutsi ama lurrari! Bera baizik ez baitu hoberik Ludiak. Geure Aberriak behar gaitu, ez al duze haren deia entzuten? Zuzentasunaren maitez hil ziren guztiekin batu nire hezurrak, eta bizitzaren mirariaz, bizitzaren iturria isur dakidala berriro. Askatasun hatsak betiko bil bainau! Geure Ama Lurraren besarte gozoan bainago! Eta anai-arreba maiteok, eutsi burrukari, inoiz hilko ez den euskaldunen Ama Lurrari. Itxaropen hauxe sor bekit gogoan. Gorputz honek atsedena bakean har dezan, herri askatuen Egun-Handia heldu arte! Ni hil naute, eta berpizteko Josuren fedea baizik ez dut, baina nire herria ere hil dutela sinets dezaketen arren, ezin izanen dute hil, eta bake santua sortuko den egunean, herri zintzo honek betiko zainduko ditu hil ginenon hatsa, hil ginenon ahala.”
Harria, aizkora, mailua. Lauaxetaren berpizte hitzak entzun ondoren, Auxtin altxatu zen eskuan Donibane Lohizuneko hondartzan aurkituriko harri magiko bat ukanki. Nahiz eta harri xumea zela iruditu, landuta zegoen. Aizkora ere bazen, eta beheko alde laua zuenez gero, mailua ere izan zitekeen. Goiko aldean buru txiki antzeko koxka bat zuen, hura ere ordokia gainerako aldean, egokia zehaztasunez iltzeak iltzatzeko, urrak xehatzeko. Herri txikia gara, gure Ama Lurrak harriak baizik ez digu besterik ematen. Baina garrantzi handiko harriak dira, aizkorak eta mailuak bezala erabiltzeko aproposak. Handiak eta txikiak badira. Batzuk itsasoak zaintzeko haitz handiak dira, beste batzuk oso xumeak baina duintasunez beteak, Auxtinek eman zidan hura bezalakoak. Etxeak, bordak eta eraikinak egiteko erabil daitezke, gure herria eraikitzeko ezinbestekoak. Dena suntsitzen ahal dute, haien indarra itzela baita, baina guk harriak berriro harrien gainetik jarriko ditugu eta berriro berreraikiko dugu Gure Ama Lurra. Lauaxetaren gorputza hil ahal izan zuten, bere burmuinaren urkinak lurretik ixuri, baina berak utzitakoa ezin izan zuten hil, eta herrak suntsitu duena, amodioak berreraikiko du behin eta berriz, behin eta berriz, behin eta berriz, eta honela, munduaren akabera arte, bizitzaren mirariak bere indarra erakutsiz.
Gernika, Anogeia… Gaza, beti gogoan.
Juankar Lopez-Mugartza|
Izenak eman Urriaren 14rako, hemen:
olerkibilduma@sfr.fr
DAKIT.EUS: URRIAREN 20AN ELIZONDON
Datorren igandean, urriaren 20ean, Elizondo herriko Txokoto tabernan solasaldia izanen dute gurekin bere liburuak argitara eman duten
- Marisa Arruabarrena Elizalde (https://www.dakit.eus/marisa-arruabarrena-elizalde.html)
- Yolanda Donis Manterola (https://www.dakit.eus/yolanda-donis-manterola.html)
- Ainara Maia Urroz (https://www.dakit.eus/ainara-maia-urroz.html)
- Arantza Martinez Etxarri (https://www.dakit.eus/arantzazu-martinez-etxarri.html)
Ekimena arratsaldeko zazpi t-erdietan (19:30etan) izanen da
Bertan solasaldi ireki batetan arituko dira lau sortzailea¡-idazleak. Bertara joan nahi duenak nola heldu jakiteko jo https://www.dakit.eus/solasaldia-txokoton.html
Kantaldia Larraldean
Urriaren 4ean
****************************************************
Josu Jimenez-Maia/Fito Rodriguez/Arantza Martinez/Inaki Lopez de Luzuriaga/Ainara Maia-Urroz/Garazi Lopez de Durana/Marisa Arruabarrena/Matxalen Bezoz.
Iraileko 28an, Hernaniko liburu azokan, Hatsako kideak prest, beren buruan zuten txapela kendu eta honekin publikoaren erdian eske bat egiteko.
Hats-Arte 2024
Hats-Arte (2024)
Malaisiak, zenbakitzen dituen 138 hizkuntzen artean, dago, ere, hizkuntza berezi bat, ez dena apuntatua, eta, alta, uniberzala dena, hau da poesiaren formulazioetan erabiltzen den ''Pantoum'' espresabidea. Frogatzat izan dugu, Hatsa elkartearen bitartez , horretaz, Abuztuaren 9an, Amotz-Larraldean, Josu Jimenez Maia, gure kideak egin digun, euskarazko eta maisuzko ekarpena. Nola idatzi Pantum bat, bere estruktura, nola hasi, nola bukatu...?. horiek guziak, berak idatzitako testo bat eredutzat hartuz, laster ulertua izan zen, eta, berehala parte hartzale guziak hasi ziren beren pantoum pertsonala, eragozpenik gabe, idazten. Erran gabe doa idatziak izan diren olerki guziak datoren Hatsaren olerki bildumaren altxorran ezarriak izanen direla.
Bestalde, egun horretan, Pantoum- Poesiari, artistiko munduaren sentsibilitatea, ere, lotu nahi izan dugu. Gure artean, beti sorkuntzarako kemenez betea den, Maite Ramos-Fernandez-ek, erakutsi zizkigun dohain eta sentsibilitatea maitagarri batekin, Nafarroako erromaniko harri zizelatuek ixurtzen duten izerdi-uretan, pintzelatu : forma historiko-estetiko hunkigarri batzuk (Erakusketa iraganen da Abuztuaren 23 a arte)
*********
Tailerran,parte hartu dutenak: Nicole Etxart, Maialen Etxegoin, Idoia Genua, Josu Jimenez-Maia, Iñaki Lopez De Luzuriaga, Ainara Maia-Urroz, Iñaki Martiarena Otxotorena « Mattin », Maite Ramoz-Fernandez, Sabin Oregi-Zarautz, Auxtin Zamora. A.Z
Datoren 'Hatsa'ren Olerki tailerra iraganen da, Urrian : Juankar Mugartzarekin
'Pantoum' olerki tailerra, Larraldean
Josu Jimenez-Maiaren eskuzko ''mini ordenadore portatilen''babesteko ontzitxoa:
.jpeg)
***********************************************************************
